Baza, całokształt stosunków produkcji społeczeństwa w ich wzajemnym powiązaniu. Podstawą istnienia społeczeństwa jest produkcja dóbr materialnych. Narzędzia pracy oraz ludzie umiejący posługiwać się tymi narzędziami, produkcyjne doświadczenie, nawyki pracy oraz wiedza ludzka stanowią siły wytwórcze społeczeństwa. Siły te jednak są tylko jedną stroną produkcji, drugą zaś tworzą stosunki produkcji. Produkcja bowiem Jest zawsze produkcją społeczną; ludzie w procesie produkcji powiązani są ze sobą w określony sposób, a praca każdego wytwórcy jest cząstką całości pracy społecznej. Te sprzęgnięcia Jednostek na gruncie określonej techniki i technologii produkcji mają dwojaki charakter: techniczno-produkcyjny (kooperacyjny) i społeczno-produkcyjny (własnościowy). Środki produkcji w społeczeństwie z jednej strony są narzędziem producenta (roboczego kolektywu) w procesie pracy i determinują określone techniczne powiązania, z drugiej zaś są instrumentem panowania klasy, której własność stanowią. Stosunek ludzi do środków produkcji (stosunek własności) pozwala na wyodrębnienie podstawowych ich grup, tj. klas społecznych. Całość stosunków produkcji stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa, jego realną b. Siły wytwórcze i stosunki produkcji tworzą dwie nierozdzielne strony społecznego procesu produkcji, które znajdują wyraz w sposobie produkcji. Oba te elementy produkcji rozwijają się Jednak odmiennie. Siły wytwórcze są dynamicznym elementem sposobu produkcji. Natomiast stosunki produkcji, stosunki własnościowe (usankcjonowane w ustawach prawnych i chronione przez państwowy aparat przymusu) są elementem statycznym. Zmiana stosunków własności musi mieć z natury rzeczy charakter skoku, przerwania ciągłości, co oznacza likwidację starej b. i zastąpienie Jej nową. „Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji albo — co jest tylko prawnym tego wyrazem — ze stosunkami własności, w których obrębie się dotąd rozwijały. z form rozwoju sił wytwórczych, stosunki te zamieniają się w ich kajdany. wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie” (K. Marks). Każda b. społeczeństwa ma swoją historię. Proces zmian b. — to historia zmian różnych typów stosunków produkcji. Nowa b. ekonomiczna, zmieniająca starą, reprezentuje wyższy typ stosunków produkcji, stwarza szersze możliwości do rozwoju sił wytwórczych. Korelatem pojęcia „baza” jest pojęcie „nadbudowy”. Pojęcia „baza” i „nadbudowa” są metaforycznymi określeniami do wyrażenia wzajemnej zależności i wzajemnego oddziaływania między społecznymi warunkami produkcji a społeczną świadomością (idee, poglądy, teorie, systemy wartości i ocen) oraz odpowiednimi instytucjami politycznymi i prawnymi (państwo, partie polityczne). Określona b. uwarunkowuje w sensie genetycznym określoną świadomość społeczną jako odbicie obiektywnej rzeczywistości w umyśle ludzi i jej zmiany.
