Sposób produkcji, jedność sił wytwórczych i stosunków produkcji; inaczej mówiąc sposób, w jaki w procesie produkcji następuje połączenie rzeczowych i osobowych elementów produkcji. Wszelka produkcja, niezależnie od jej formy społecznej, polega na przekształceniu przyrody przez ludzi, przy czym ludzie zawsze posługują się jakimiś środkami produkcji. Zespolenie siły roboczej człowieka z rzeczowymi elementami produkcji (środkami produkcji) jest uzależnione od stosunków społecznych, w których przebiega produkcja, a forma tego zespolenia jest właśnie wyrazem tych stosunków. W historii rozwoju społeczeństwa ludzkiego było dotychczas pięć s.p.: wspólnoty pierwotnej, niewolniczy, feudalny, kapitalistyczny i socjalistyczny. Podstawową i określającą w ostatniej instancji rolę w zmianach s.p. spełniają siły wytwórcze, których charakter określa typ i formę stosunków produkcji. Zmiana s.p. jest uwarunkowana zmianami w siłach wytwórczych, gdyż dopiero odpowiednio do zmian w poziomie i charakterze sił wytwórczych zmieniają się stosunki produkcji, przy czym zmiana ta następuje albo w obrębie tego samego pod względem jakości s.p., albo też zmiany te są tak wielkie i tak istotne, że wymagają ustanowienia nowego typu stosunków produkcji, czyli zastąpienia dotychczasowego s.p. przez nowy. Wynika stąd, że stosunki produkcji mają charakter obiektywny i uwarunkowane są przez aktualny stan sił wytwórczych. Oznacza to, że społeczeństwo nie może ich dowolnie zmieniać. Żadna formacja nie ginie zanim nie zostaną wyczerpane możliwości rozwoju sił wytwórczych tkwiące w starych stosunkach produkcji. Zalążki nowego s.p. powstają zawsze wewnątrz starego. W ten sposób istnieje ciągłość historyczna. W antagonistycznych formacjach społeczno-ekonomicznych niecałe społeczeństwo jest zainteresowane w zmianie s.p. Warstwy czy klasy społeczne, dla których stare stosunki produkcji są korzystne, stawiają temu opór, wykorzystując opanowany przez siebie aparat państwowy. W takim przypadku opór ten musi być pokonany przemocą, rewolucyjnie. Na czele mas rewolucyjnych staje wtedy klasa najbardziej zainteresowana w obaleniu starego ustroju i w powstaniu nowego. Zmiana s.p. może w pewnych warunkach dokonać się również bez wojny domowej, mianowicie, gdy klasa reakcyjna jest zbyt słaba do stawiania skutecznego oporu.
