Cena, wartość wyrażona w pieniądzu. C. równa się wartości tylko przypadkowo i wyjątkowo, z reguły zaś odchyla się od niej. Charakter związku między b. a wartością zmieniał się na różnych etapach rozwoju gospodarczego. W warunkach prostej produkcji towarowej, przy względnie słabym rozwoju narzędzi pracy c. w zasadzie wahała się wokół wartości, przy czym w razie nadwyżki popytu nad podażą c. była wyższa od wartości, w odwrotnym przypadku zaś — niższa od wartości. W kapitalizmie, przy silnym rozwoju narzędzi pracy, występuje w poszczególnych gałęziach gospodarki różny skład organiczny kapitału (-+ kapitału skład organiczny), różny jest też okres obrotu kapitału (kapitału obrót). W tych warunkach c. przestaje wahać się wokół wartości, a zaczyna oscylować wokół ceny produkcji. W warunkach imperializmu pojawia się kategoria ceny monopolowej. Rozwój sektora państwowego we współczesnych krajach kapitalistycznych prowadzi do powstania kategorii c. środków produkcji wytwarzanych przez przedsiębiorstwa państwowe. C. te utrzymywane są z reguły na niskim poziomie, co stanowi jedną z form finansowania przez państwo gospodarki kapitalistycznej, głównie — monopoli kapitalistycznych. C. ustalane przez wielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne i państwo kapitalistyczne określa się też jako ceny administracyjne. Suma wszystkich rynkowych c. towarów równa się sumie wartości produktów. Prawidłowości tej nie zmienia ani to, że w pewnych warunkach c. artykułów rolnych i artykułów przemysłu wydobywczego określają najmniej korzystne warunki ich produkcji, ani to, że c. monopolowe są wyższe od c. przeciętnych, gdyż wszelkie nadwyżki tkwiące w c. towarów ponad zysk przeciętny wyrównywane są przez niedobór w stosunku do zysku przeciętnego w c. innych towarów. W gospodarce socjalistycznej poziom c. nie wynika z żywiołowej gry sił rynkowych, lecz jest świadomie kształtowany przez państwo. Ustalając poziom c. oraz wzajemne relacje między c. różnych produktów państwo socjalistyczne kieruje się zarówno obiektywnie działającymi prawami ekonomicznymi, jak i celami społecznymi. Opierając się na prawidłowościach rządzących c. w gospodarce socjalistycznej państwo prowadzi politykę c., która służy realizacji następujących funkcji c.: 1. zabezpieczeniu potrzeb konsumpcyjnych mas pracujących i oddziaływaniu na kierunek spożycia; 2. oddziaływaniu na wzrost produkcji i wydajności pracy; 3. zapewnieniu państwu niezbędnych dochodów, a tym samym umożliwieniu wydatkowania określonych sum na cele socjalne i kulturalne, na akumulację (inwestycje), obronę i administrację; 4. zapewnieniu przedsiębiorstwom socjalistycznym dochodów niezbędnych do ich prawidłowej działalności oraz rozwoju technicznego i ekonomicznego; 5. zapewnieniu ogólnej równowagi rynkowej oraz równowagi w obrocie poszczególnymi produktami; 6. sprzyjaniu optymalnemu wzrostowi ekonomicznemu; 7. sprzyjaniu oszczędności w zużyciu środków produkcji. W literaturze ekonomicznej krajów socjalistycznych toczy się od pewnego czasu dyskusja na temat teoretycznych założeń systemu c. w gospodarce socjalistycznej. W dyskusji reprezentowane są następujące poglądy dotyczące c. zarówno przedmiotów spożycia, jak i środków produkcji: 1. C. powinny być oparte na ich wartości. Globalny produkt dodatkowy powinien być dzielony między różne gałęzie produkcji w stosunku do wydatkowanej przez nie pracy żywej. 2. C. powinny być konstruowane na podstawie c. produkcji. Przy tworzeniu ich powinny być brane pod uwagę koszty produkcji plus część globalnego produktu dodatkowego, odpowiadająca stosunkowi między wartością wszystkich środków trwałych i obrotowych przedsiębiorstwa a globalną wartością tych środków w całej gospodarce narodowej. 3. C. zarówno przedmiotów spożycia, jak i środków produkcji powinny być konstruowane na zasadzie tzw. c. produkcji gospodarstwa socjalistycznego, obejmującej koszty produkcji i dwa rodzaje narzutów na: 1) środki trwałe i obrotowe i 2) płace. Wg poglądów niektórych ekonomistów c. produkcji gospodarstwa socjalistycznego powinna obejmować również rentę różniczkową (renta gruntowa). 4. Ceny powinny być oparte na jednolitej podstawie, obejmującej koszty produkcji i część globalnego produktu dodatkowego proporcjonalną do tych kosztów. Globalny produkt dodatkowy powinien być dzielony między różne gałęzie produkcji w takim stosunku, w Jakim wielkość kosztów produkcji tych gałęzi pozostaje do globalnych kosztów produkcji, tj. sumy kosztów produkcji wszystkich przedsiębiorstw czy wszystkich gałęzi produkcji. 5. C. powinny opierać się na zasadzie tzw. kosztów krańcowych, tj. kosztów określonych przez warunki najmniej korzystne. Za koszty krańcowe określające c. przyjmuje się przeciętne koszty zmienne w grupie drożej wytwarzających przedsiębiorstw powiększone o odpowiednio skonstruowany narzut przeznaczony na pokrycie kosztów stałych i ew. na akumulację. 6. C. powinno tworzyć się na podstawie tzw. ogólnogospodarczych kosztów własnych (ogólnogospodarczych nakładów). Ogólnogospodarcze koszty własne, oprócz kosztów produkcji we właściwym znaczeniu, powinny obejmować różnego rodzaju renty, jak rentę za korzystanie z maszyn i urządzeń, czynsz dzierżawny, rentę różniczkową z gruntów itp. 7. C. powinny być optymalne, tj. zapewniać największą wartość funkcji celu przy uwzględnieniu istniejących ograniczeń, do których należą zwłaszcza możliwości produkcyjne i wielkość popytu. C. optymalne powinny jednocześnie zapewniać równowagę rynkową. System c. w gospodarce socjalistycznej wymaga dalszego doskonalenia. Istnienie własności socjalistycznej, a przede wszystkim jej formy ogólnonarodowej, powoduje, że system c. w zakresie produktów krążących w obrębie sektora socjalistycznego jest inny niż produktów, które wychodzą poza ten sektor i przeznaczone są do spożycia przez ludność. Poziom c. przedmiotów spożycia określony jest przez wielkość produkcji (lub przez wielkość ich podaży) oraz dochodów pieniężnych ludności. Powoduje to, że cały produkt dodatkowy musi być włączony do c. przedmiotów spożycia; muszą to być „ceny pełne”. Natomiast c. środków produkcji określone są przez prawidłowości rządzące c. przedsiębiorstwa, a niedobór w realizacji produktu dodatkowego przez pewne przedsiębiorstwa (lub instytucje) wyrównuje się dzięki nadwyżce realizowanej przez inne przedsiębiorstwa, które zakupują produkty po c. stosunkowo niższych. C. powinny być jednym z narzędzi optymalizacji gospodarki narodowej, tj. powinny być tak ustalane, aby sprzyjać osiągnięciu w długim okresie możliwie najbardziej korzystnych wyników ekonomicznych. Zob. też: cen system w Polsce.
